Lykele Muus, Eland

Amsterdam, Nijgh & Van Ditmar 2015. Paperback, 484 blz.

Zo, da's lef, debuteren met zo'n dikke pil, en dan ook nog een coming of age novel, die jaren overspant. Bovendien staat achterop dat het heldje van deze roman uit zijn wieg klimt, naar de donkere kamer van zijn vader kruipt en daar "een emmer foto-inkt aan zijn mond zet." Absurd, om niet te zeggen: onmogelijk. Althans: in het echt. Een beetje roman máákt het mogelijk.

Maar wat-de-hek is foto-inkt? Als het al iets is, dan iets voor printers; doch een doka veronderstelt geen digitalia maar analoge fotografie, dus andere chemicaliën; en de roman speelt rond het begin van het computertijdperk. Het eerste hoofdstuk heet 'Het inktincident' en daarin staat het als volgt beschreven: "De tien maanden oude Daniel Meskes [...] stak zijn handjes in een bak met ontwikkelingsvloeistof en bracht ze naar zijn mond." (9) Dat lijkt me al veel beter voorstelbaar. Vreemd, de titel van dit hoofdstuk, in dat licht.

Pas op bladzijde 111 blijkt dat in de romanwereld ook die verwarring over het gif heerst. Daniels vader bezoekt, jaren later, de arts die het kind heeft gered (door het te opereren terwijl het werd gereanimeerd; toe maar). De arts zegt hem: "Elke medicijnenstudent kent het verhaal van uw zoon. De jongen en de bak met inkt." De vader corrigeert hem onmiddellijk: "Het was ontwikkelingsvloeistof." Eerder is al gebleken dat de arts denkt dat het om inkt gaat: "Een kind van tien maanden heeft inkt ingeslikt", vertelt hij aan zijn vrouw, die lollig probeert te doen en zegt: "Inktgeslikt." Die Leonoor Goetmakers heeft sowieso een bijzondere rol in Daniels leven en in de roman. Wat een type.

Geen fout dus, die inkt, maar opzet. Het motto van de roman, ontleend aan Klaus Manns Mephisto, luidt: "Wie de waarheid spreekt, moet op de wraak van de leugenaars rekenen." Daniel heeft zich voorgenomen alleen de waarheid te spreken. Dat is vragen om problemen in het leven, blijkt.

Het is, dit terzijde, wel vreemd dat er op de eerste pagina ook nog dit staat: "Onder de werktafel stond een lage teil, tot de rand toe gevuld met zorgvuldig samengestelde chemicaliën zoals natrium- en kaliumcarbonaat, vermengd met water. Metol, sulfaten, zouten en zuren met toxische eigenschappen." (9) Dat haal je de koekoek. Welke amateurfotograaf pleurt dat dan ook allemaal door elkaar in één teil? Mijn broer had altijd drie aparte bakken: een voor het ontwikkelen, een stopbad en een spoelbad. Dit klinkt meer als een onzorgvuldig bijeengeplempte zooi in een afvalteil.

Hoe het ook zij, het bizarre incident en de even bijzondere reddingsoperatie maken van de kleine Daniel meteen een buitengewoon ventje. Een Obelix, maar dan anders  (Obelix lag in zijn jeugd niet te chillen op het platte dak van de bibliotheek waar zijn moeder werkte en haar aandacht niet strikt bij de boeken hield). Op het achterplat wordt de roman overigens niet gerekend tot de coming of age novels; het wordt een Bildungsroman genoemd. Die zoeken we op.

Het Algemeen letterkundig lexicon wijst vanaf het lemma "coming of age novel" meteen door naar "adolescentenroman", en dat heet een soort roman te zijn die is geschreven, of geschikt wordt bevonden voor jongeren van 15 à 20 jaar, en die op de eerste plaats psychologisch van aard is. Dat is niet helemaal van toepassing op Eland misschien, omdat er er meer handeling dan expliciete psychologie in zit en omdat er nogal wat morele, ethische en psycho-sociale grenzen in worden verkend, om het vriendelijk te zeggen. Ik weet niet weet of iedere opvoeder dat wel geschikte kost vindt voor een echt jonge jongeling. Maar wat weet ik ervan, ik ben zelf al lang geen jongeling meer, en de jongelingen die ik heb opgevoed, zijn inmiddels volwassen. Falende ouders, drugs-, tabak- en drankge- en misbruik, ontrouw, bedrog, lafheid, seks van volwassenen met minderjarigen, noem maar op. Ina Damman leefde al een tijd geleden, zo veel is duidelijk.

Hetzelfde letterkundig lexicon zegt er gelukkig bij dat dit genre past in het bredere concept van de "Bildungsroman", en dat is dan weer het soort roman "waarin de opvoeding [...] en karakter-ontwikkeling van de hoofdpersoon centraal staat. Het gaat daarbij om de vorming [...] van de held door zijn omgeving". Dat geldt zeker voor Eland. Maar het lexicon legt ook een link met de "ontwikkelingsroman", en met die specifieke term kan Eland, gelet op de openingsscène, bij uitstek in verband worden gebracht. De geestelijke en lichamelijke groei van Daniel wordt bovendien gevolgd tot [in] diens volwassenheid en zijn geestelijke rijpheid.

Het is een opmerkelijke roman. Een roman die met een enorme vlotte vertelkracht het rare leven van Daniel uit de doeken doet. En hoewel dit heldje van kleins af aan gevolgd wordt, is het gelukkig niet zo'n vervelende zeurroman met zo'n opzettelijk petieterig kleuterperspectief. Welnee: die Daniel is een held, begaafd met vermogens die zijn ontwikkeling gelet op zijn leeftijd verre ontstijgen. Dat maakt deze historie bijzonder goed te pruimen. En ook dat de personages geen van alle strikt normaal zijn, maar juist een tikkeltje excentrisch, aberratisch, ik zou haast zeggen een beetje Hanneke Hendrixachtig à la De verjaardagen.

Het verhaal van Daniel wordt vermakelijk doorsneden met stukken van onder andere de verhaallijn over de dokter die hem redde en diens vrouw. En die twee lijnen worden uiteindelijk ook streng verweven en dat leidt tot een noodlottige ontwikkeling. Ik heb weinig zin om in details te treden, want ik wil niemand de lol ontnemen van het lezen van deze tintelende literaire soap. Iedere scène jaagt de geschiedenis weer verder, soms snel, dan weer langzaam. Het is een mooi gevarieerd geheel. Ernstige gebeurtenissen, ontroerende, komische, traditionele natuurlijk ook, gelet op het genre. Maar aan het eind laat Muus de genreregels voor wat ze zijn en gaat de roman verder in een vaag soort toekomstige tijd en slaat de vertelling om van auctoriaal naar een ik-vertelling (nota bene precies wanneer Daniel niet meer praten kan).

Het is een heel luchtig verteld boek waarin serieuze thema's als menselijke waarheid en bedrog, goede bedoelingen die verkeerd uitpakken, moederbinding, om er enkele te noemen, goed uit de verf komen. Daar komt bij dat onze Daniel schrijver wordt en paradoxaal genoeg de waarheid gaat liegen, zoals dat heet. Dat betekent dat deze roman ook een kunstenaarsroman is. Nog voor Daniel goed en wel schrijver is, werkt hij al als recensent. Nooit eerder las deze veellezer zo veel nieuwe literatuur:

Het niveau was soms niet al te best, maar het bleek nuttig om ook slechte boeken te lezen. [...] Romanschrijvers van nu legden veel te veel uit en lieten te weinig zien. De moderne roman zat voor het overgrote deel vol dromen, mopjes en onoriginele seks. Als een schrijver het even niet meer leek te weten werden twee tieten beschreven. De boeken die Daniel vroeger las, zorgden ervoor dat je de banaliteit van het leven vergat, al was het voor even. Veel romans die Daniel nu las bevestigden juist de oppervlakkigheid.

Tot die laatste soort hoort Eland niet. Het ontbreekt hier verfrissend aan het plat-alledaags-realistisch-descriptieve geleuter dat nogal wat debuten ontsiert. Als ik meer Irving en Updike en Franzen had gelezen, zou ik waarschijnlijk durven zeggen dat dit boek heeft wat veel Amerikaanse literatuur zo aantrekkelijk maakt. Vaart, verteldrift, en humor die het zware verteerbaar maakt. Ik ben benieuwd wat 'men' van deze roman vindt. Ik zag nog geen landelijke receptie. Dat lijkt me een gemiste kans voor de kritiek. Dit boek lijkt me te goed om onbesproken te laten. Misschien legt Muus soms wat te veel uit. Soit. Maar zijn kracht zit erin dat hij vooral veel laat zien, scènes voor je geestesoog weet op te roepen, personages neerzet. Niet vreemd dat dit boek, verschenen in november 2015, al een derde druk heeft.